Monday 9 July 2012

Nastiko Ni Sabha Ma Bhajan

નાસ્તીકોની સભામાં ભજન

સ્વાભાવથી હુ નાસ્તીક છું. કોઈ પણ જાતનાં કર્મકાંડમાં મને શ્રદ્ધા નથી બેસતી. તેમ છતાં સુરતની એક જાણીતી નાસ્તીક અથવા તો એ લોકો જેને રેશનાલિસ્ટ સોસાયટી તરીકે ઓળખાવે છે તેમણે એક સમયે મને તેમની સભામાથી કાઢી મુકવા માટેનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો. તેનું કારણ એ હતું કે તેમનો સક્રિય કાર્યકર હોવા છતાંય મે તે નાસ્તીક સભા દ્વારા ડાંગ જીલ્લાના મહાડ ખાતે આયોજીત એક વિજ્ઞાન શિબિર દરમ્યાન ભજનો ગાયા હતા.


એક વખત અજાણતાં જ મેં આ સમગ્ર કિસ્સો મારી સાથે કામ કરતા એક ધાર્મિક સંપ્રદાયનાં અનુયાયી એવા મારા એક સહ કર્મચારીને કહ્યો. જેમનાં સંપ્રદાયની વિવિધ પ્રવૃત્તીઓનો નાસ્તીક સભા ભારે વિરોધ કરતી હતી. તેથી તેમની વચ્ચે ઘણો જ વાદવિવાદ ચાલતો હતો. તેથી મારા તે સહ કર્મચારીએ આ સમગ્ર બીના તેમનાં કોઈ મોટા વ્યકિતને જઈને કરી અને વાત જ્યારે મારી પાસે પાછી આવી તો કટ્ટર વાદી નાસ્તીકો તરીકે આવી. જો કે તેમની વાત સાવ ખોટી નહોતી. આસ્તીકો જેમ કટ્ટર વાદી હોય તેમ આ નાસ્તીકો પણ કંઈ ઓછા તો નહોતા જ. જેમ આસ્તીકોએ વિવિધ જડ નિયમો બનાવ્યા હોય છે. તેવી જ રીતે આ નાસ્તીકોએ પણ આમ નહિ કરવાનું તેમ નહિ કરવાનું એવા નિયમો બનાવ્યા હતા. 

મારા ભજન ગાવા સામે નાસ્તીક સભાનાં કેટલાંક કાર્યકરોનાં ભયંકર વિરોધ ને જોઇને હું ભારે વિમાસણમાં પડી ગયો હતો. કટ્ટર વાદી નાસ્તીકોનાં આવા વર્તન બાદ આસ્તીક કે નાસ્તીક કોઈ પણ જાતનાં વાદમાં ન પડવાનું તેમજ મને જે ગમે તે કરવાનું તેમજ બીજાને જે ગમતું હોય તેમ કરવા દેવાનો મધ્યમ માર્ગ અપનાવવાનો નિર્ણય ત્યારબાદ મેં કર્યો હતો. આ ઉપરાંત હા આ ઉપરાંત મારા માતાપિતા તેમજ પત્ની ખુશ થાય તે માટે જરૂર પડે શ્લોક બોલવાનો, જરૂર પડે તો કોઈ મૂર્તિ કે વડીલને પગે લાગવાનો માર્ગ પણ અપનાવ્યો હતો. છેવટે મને ઘરમાં શાંતિ જોઈતી હતી. મારા બે ચાર મિનિટ નાં શ્લોક બોલવાને કારણે તેઓ ખુશ રહેતા  હોય તો આ સોદો લાભનો જ હતો. 

હેદરાબાદના મારા સાડા ત્રણ વર્ષનાં નિવાસ દરમ્યાન બે ચાર વખત ભજન સંધ્યાની રમઝટ બોલાવી હતી. પરંતુ મુંબઈમાં તે આદત છૂટી ગઈ છે. પરંતુ ટ્રેનમાં ભજન મંડળી આવતા રાજી થઈ જાઉ છુ. તેમની સાથે મારો ટાઈમ સેટ થતો ન હોવાથી જોડાઈ શકતો નથી તેનો રંજ રહે છે. આમ તો કોઈ ભિખારીને ભીખ આપવાનું ટાળતો હોઉં છુ પરંતુ એક તારા કે ડફલી વગાડી ભીખ માંગનારને રૂપિયો આપતા ખચકાતો નથી.

નાનો હતો ત્યારે મારા એ પાડોશીઓ જેઓ મને તેમની સાથે ભજન મંડળી માં લઈ જતા તેમનો આભારી હું હંમેશા માટે રહ્યો છું. કારણ કે તેમનાં કારણે જ મને ભજન ગાવાની પ્રવૃત્તીમાં રસ પડ્યો હતો. કૉલેજમા આવ્યો ત્યાં સુધી કોઈ હિન્દી ફિલ્મી ગીતો કે પછી ગુજરાતી સુગમ સંગીતની કોઈ રચના કરતા મને ભજનો વધુ આવડતા. તેથી જ કૉલેજના શિબિર દરમ્યાન બધાને નવાઈ લાગતી અને મારો જામો પડી જતો.
કૉલેજના વર્ષો દરમ્યાન જ હું નાસ્તીક સભાની પ્રવૃત્તીમાં જોડાયો. અંધશ્રદ્ધા નિવારણ, કૌમી એકતા જેવા વિષયો પર શેરી નાટકો કરતો. ધીમેધીમે તેમની વિચાર સરણી ને પણ અપનાવતો ગયો. એક સમયે બહુ જ ગમતો ગણેશચતૂર્થી ઉત્સવ ખોટો ખર્ચો છે તેવું માનતો થયો. આ બધું જ હોવા છતા ભજન ગાવાનો શોખ કંઈ ઓછો નહોતા થતો. મોડી રાત્રે ગણેશ મંડપમાં માત્ર બે ત્રણ મિત્રો જોડે બેસી ભજનો લલકાર તો. જો કે આજે મને સમજાય છે કે હું કંઈ સારૂ નહોતો કરતો. કંઈ કેટલાય લોકોની ઉંઘ બગાડ તો હોઈશ.

ફરી પેલી ડાંગનાં જંગલમાં આયોજિત વિજ્ઞાન શિબીરની વાત કરૂ તો ત્યાં પક્ષી દર્શન તથા આકાશ દર્શનના કાર્યક્રમો હતા. અમારી સાથે આવેલા ખગોળ શાસ્ત્રી રાત્રે પોતાનો ટેલિસ્કોપ કાઢી વિવિધ તારાઓ તથા ગ્રહોની જાણકારી આપતા. આ નાગરિક શિબિર માં અમુક વિશેષ સંપ્રદાયનાં લોકો પણ આવ્યા હતા. તેઓ રાત્રે એક ખૂણામાં બેસી તેમનાં ગુરૂનો ફોટો કાઢી તેમનાં ભજનો લલકારતા. હું પણ તેમની સાથે જોડાતો અને ભજનો ગાતો. આમ પણ ત્યાં રાત્રે ખાસ કંઈ બીજી પ્રવૃત્તી ન હોવાને કારણે અમારી આ ભજન પ્રવૃત્તી ઘણી લોકપ્રિય થઈ ગઈ હતી. જો કે મને ત્યારે ખબર નહોતી કે નાસ્તીક સભાનાં કાર્યકર હોવાને નાતે મારાથી આ રીતે ભજનો ન ગવાય.

વિજ્ઞાન શિબિર પૂર્ણ થયા બાદ સુરતમાં મળેલી અમારી નાસ્તીક સભાની એક મિટીંગમાં કેટલાંક સભ્યોએ મને નાસ્તીક સભામાંથી કાઢી મુકવાનો પ્રસ્તાવ મુક્યો. તેનાં કારણમાં વિજ્ઞાન શિબિર દરમ્યાન મેં ગાયે લા ભજનો ને સાબિતીરૂપ ગણાવવામાં આવ્યાં. એટલું જ નહિ મારા ભજનમાં આવતા શબ્દોને પણ આગળ ઘરી હું નાસ્તીક સભા માટે લાયક નથી તેવું કહેવામાં આવ્યું.

હું તો આ સમગ્ર ચર્ચાથી હેબતાઈ ગયો હતો. હું ભજન જરૂર ગાતો હતો. કારણ કે તે મારી ગમતી પ્રવૃત્તી હતી. પરંતુ તેમ છતા હું નાસ્તીક હતો. મને નાસ્તીક સભામાંથી કાઢી મુકવામાં આવે તે પ્રસ્તાવનો વિરોધ કરવા તે સમયે મારી સાથે જ તે શિબિર માં આવેલા મારા વકીલ મિત્ર જગદીશ વક્તાણા ઉભા થયા. તેઓ પણ તે શિબિર માં મારી સાથે ભજનમંડળી માં જોડાતા હતા. તેમણે દલીલ કરતા કહ્યું કે આપણે રેશનાલિસ્ટો છીએ, નાસ્તીકો છીએ પરંતુ કંઈ અૌરંગઝેબ નથી. ભજન તો સંગીતનો એક પ્રકાર છે. સંગીત કોઈ પણ માણી શકે. તેથી સંગીતનો વિરોધ આપણે ન કરી શકીએ.

નાસ્તીક સભામાં આ મામલે ભારે ઉગ્ર ચર્ચાઓ ચાલી. શેરી નાટકોમાં પણ સંગીતનો ઉપયોગ કરીએ છીએ તેવી તેમજ બીજી બધી ઘણી દલીલો કરવામાં આવી. તેમજ છેવટે મને નાસ્તીક સભામાંથી કાઢી મૂકવાનો પ્રસ્તાવ મૌકુફ રાખવામાં આવ્યો. તેમજ નાસ્તીકોની સભામાં ગાઈ શકાય તેવા કોઈ શબ્દો ઘરાવતી પ્રાથનાની શોધ કરવામાં આવે તેવો પણ નિર્ણય લેવામાં આવ્યો.  જો કે નાસ્તીકોથી ગાઈ શકાય તેવી કોઈ પ્રાથના કે ભજનો મળ્યાં હોય તેવું મારી જાણમાં નથી.  



Sunday 1 July 2012

Bihar And Gujarat


બિહાર અને ગુજરાત
આમ તો સરખામણી કરવી એ કંઈ સાચી રીત નથી. પરંતુ આપણે આપણો કક્કો ખરો કરવા ઘણી વાર સરખામણી કરી નાંખીએ છીએ. તાજેતરમાં આપણા મુખ્ય પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેમનાં હરિફ કેશુભાઈને ઉદ્દેશીને  કહ્યું કે બિહાર જાતિવાદનાં રાજકારણને કારણે પાછળ રહ્યું હતું. તો તરજ જ તેની પ્રતિક્રિયા રૂપે બિહારનાં મુખ્ય પ્રધાને કોમવાદનું રાજકારણ ખેલનારને આવું કહેવાનો અધિકાર નથી તેવું નિવેદન આપ્યું હતંુ. આમ મોદી વિરૂદ્ધ નિતિશનાં આ યુદ્ધને કારણે જ મને સાત વર્ષ પહેલા બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણી કવરેજ કરવા માટે મેં વિતાવેલા ત્રણ મહિના કરતા વધુ સમયની યાદ સ્મરણ પટ્ટ પર તાજી થઈ ગઇ.


મુંબઈમાં તો દરરોજ યુપીબિહારનાં લોકો વિરૂદ્ધનાં નિવેદનો સાંભળું છું. ખાસ કોઈ અસર થતી નથી. કારણકે બધુ લોકોને ભરમાવા માટે તેમજ સત્તા મેળવવા માટે જ હોય છે. તેમ છતા લોકોમાં વિવિધ જાતનાં પૂર્વગ્રહો હોય જ છે. હું પણ એમાંથી કંઇ બાકાત નથી. હૈદરાબાદની એક ટીવી ચેનલમાં કામ કરતો ત્યારે પણ બિહારનાં લોકો વિરૂદ્ધ એક અલગ પ્રકારનાં દ્વેષની લાગણી થતી. તેનું કારણ એ પણ હતું કે અમારી એક માત્ર ગુજરાતી ચેનલને બાદ કરતા ત્યાંથી પ્રસારીત થતી લગભગ તમામ યુ,પી, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, બિહાર તથા ઉર્દુ ચેનલમાં તમામ જગ્યાઓ પર બિહારથી આવેલા લોકોનો દબદબો હતો. અમારા ગુજરાતીઓ કરતા આ લોકો ઘણાં જ હોંશિયાર તમામ રીતે. તેઓની સાથે પરિચયમાં આવતો તો ઘણીવાર થતું કે આ લોકો આટલા બધાં હોંશિયાર છે તો પણ પ્રદેશ આટલો પછાત કેમ ?


એવામાં ત્યાં ૨૦૦૫ ની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓની જાહેરાત થઈ. તેને કવર કરવા માટે તમામ ચેનલોમાંથી એકએક રીપોર્ટરને મોકલવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું મેં પણ મારી ઉમેદવારી સામેથી જાહેર કરી હતી. મને મારા બિહારી મિત્રોએ સમજાવ્યો કે શા માટે મરવા માટે જાય છે. છતાં મારે તો જવું જ હતું. ઘણાં વખતથી ડેસ્ક પર રહી કંટાળ્યો હતો. રીપોટીંગ કરવાનો કીડો સળવળતો હતો. તેથી મારે તો ત્યાં જવું જ હતું. ઇતિહાસ વાંચતો ત્યારે મોર્ય વંશ, પાટલીપુત્ર, નાલંદા વિદ્યાપીઠનાં વર્ણનો વાંચીને ત્યાં ખરેખર કેવી પરિસ્થતી છે તે જોવી હતી. વળી પેલો સવાલનો જવાબ પણ જોઈતો હતો કે શાં માટે આ પ્રદેશ આટલો પછાત ?


ટીવી જર્નાલિઝમાં પ્રવેશ કરવા માંગતા મારા યુવા મિત્રોને એક વણમાંગી સલાહ આપી દઉં કે જો તમને અંગ્રેજીમાં રિપોર્ટ લખતા આવડતું નહિ હોય તો ટીવી ન્યુઝ ચેનલમાં ગુજરાત છોડીને બહાર જવાનું સલાહભર્યુ નથી. કારણકે હિન્દી ચેનલોમાં આ બિહારીઓ તમને ફાવવા નહિ દે અને અંગ્રેજી ચેનલમાં ભાષાની જાણકારીનાં અભાવે ખુણાંમાં  સડ્યાં કરવું પડશે.
ફરી પાછા બિહારની વાત પર આવું તો મારી બિહારનાં ચેનલ હેડ સાથે સારી ઓળખાણ હતી. વળી તેમને ત્યાં આવવા મારા જેવા કોઈકે સામેથી પ્રસ્તાવ મુક્યો હતો તેથી તેમણે તરત જ પટનાથી મારી નામની હા પાડી દિધી. મે તો તરત જ વિધાઉટ રીઝર્વેશન બિહાર જવા માટેની ટ્રેન પકડી લીધી. કારણકે જો હું મોડુ કરીશ તો અંગ્રેજીમાં રીપોર્ટ લખતા નથી આવડતો તેવા મુદ્દે મારી બિહારની ટિકિટ કપાઈ જવાનો મને ડર હતો. હિંમતે મર્દા તો મદદે ખુદા. તે જ વખતે એક રાજસ્થાનની ચેનલનો ઍન્કર પણ બિહાર જવા માટે નિકળ્યો હતો. તેનાં કેટલાંક સગાવ્હાલાઓ પણ હતા. તેથી બે દિવસ કરતા વધુ લાંબા પ્રવાસ માટેની મારી એક સીટની વ્યવસ્થા થઈ ગઈ હતી.


પણ અગાઉ કિધું હતું તેમ અંગ્રેજીમાં રીપોર્ટ લખવાનો સવાલ તો ઉભો જ હતો. પરંતુ મારા સદનસિબે તેલગું ચેનલમાંથી ત્યાં એક આધેડ વયનાં પત્રકાર આવ્યા હતા. તેમને બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણી માટે સજાનાં ભાગરૂપે મોકલવામાં આવ્યા હતાં તેવી તેમનાં મનોભાવો હતા. સ્ટુડિયો છોડીને તેઓ ભાગ્યે જ બહાર નીકળતા. મે તેમની સાથે સમજૌતો કર્યો. હું વહેલી સવારથી બહાર નીકળી જતો, બપોરે પાછો આવું ત્યારે મારી પાસે ઘણી બાઇટો (નાનકડો ટીવી ઇન્ટરવ્યુ) હોય. હું તેમને મારી કેસેટ આપતો તેઓ મારી બાઇટ લઇ લેતા બદલામાં મને મારી એક સ્ટોરી અંગ્રેજીમાં લખી આપતા. આમ અંગ્રેજીમાં મારા નામથી પણ સ્ટોરી જવા માંડી હતી. તેથી કોઇને પણ એમ ન લાગતું કે હું અહિં કંઈ કામનો નથી તેથી શરૂઆતમાં માત્ર ૧૫ થી ૨૦ દિવસની મારી બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણી કવરેજ યાત્રા સાડા ત્રણ મહિના કરતા વધુ સમય માટે લંબાઈ ગઈ

.
બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણી દરમ્યાન મે મોટા ભાગનો સમય પટના ઍરપોર્ટ પર જ વિતાવ્યો હતો. કેટલીક વખત સી.એમ હાઉસ (મુખ્ય પ્રધાનનાં બંગલે) જતો. રાબડી દેવી ભાગ્યે જ કંઇક બોલતાં. અને બોલે તો પણ મને કંઇ ખબર નહોતી પડતી. હા ઉત્તરાણનાં દિવસે તમામ પત્રકારોને દહિંચૂંડા (પૌઆની કોઇક વાનગી) જાણે જાન જમાડતા હોય તે રીતે આગ્રહ કરીને ખવડાવેલા એ દ્રશ્ય યાદ છે.

મારા ગુજરાતી ચેનલનાં મિત્રોનાં મતે મારૂ બિહારની રિપોટીંગ ખૂબ જોરદાર હતું. પણ હું તેનો શ્રેય બિહાર ચેનલનાં ચિફ રીપોર્ટર ઓમ પ્રકાશ  તથા મારા કેમરામેન અશોકને આપું છું. મારા બિહારીમિત્રોએ મારૂ ધ્યાન રાખવા માટે ઓમપ્રકાશને હૈદરાબાદથી જણાવી દિધેલું. તેથી જેવો હું ત્યાં પહોંચ્યો કે તેણે તરત જ મને તેની ટીંમમાં સામેલ કરી દિધો હતો. જો કે સ્ટોરીની ટેપ મારે તેને ચૂપચાપ આપી દેવાની. જો કે મને એમાં કંઈ વાંધો નહોતો. કારણકે કોણ મુખ્ય નેતા છે કોણ નથી. તેની તે વખતે મને ખાસ કંઈ સમજ નહોતી. તેથી જે જગ્યાએ તેનાથી પહોંચી ન શકાય. ત્યાં મને મોકલી આપતો.


મારો બીજો સાથીદાર કેમેરામેન અશોક. ઍરપોર્ટ પર જેવું કોઇ નેતાનું હેલિકૉપ્ટરનું લેન્ડિગ થાય. તમામ ચેનલોનાં રીપોટર્રો કૅમેરામૅન તે દિશામાં દોટ મુકે. દરેકને પોતાની ચેનલનું બુમ (લોગો વાળું માઇક) દેખાવું જ જોઇએ. વળી ઍન્ગલ પણ વ્યવસ્થીત જોઇએ. ભારે અંધાધૂંધીગાળાગાળીનો માહોલ સર્જાય. હું તો માત્ર અશોકની સૂચનાને અનુસરતો. ઑફિસમાં ભાગ્યે જ ગાળ ખાધી હશે. વળી પીટુસી (કૅમેરા સામે જોઇને રીપોર્ટર સમાપન કરે તે દ્રશ્ય)  માટે પણ મને ઍરપોર્ટનાં ખુણેખુણે લઈ જઇ રોજ નવાંનવાં ગતકડા કરાવવામાં તેને બહુ મજા આવતી. જો કે તેની પાછળ રીજનલ ચેનલને બદલે કોઇ નૅશનલ ચેનલમાં કૅમેરામેન તરીકેની નોકરી મળી જાય તેવી મહત્ત્વાકાંક્ષા પણ કામ કરતી. જો કે એવી મહત્ત્વાકાંક્ષા મને પણ હતી. જો કે તેનાથી બહુ મોટી ભૂલ મારાથી થઈ ગઈ હતી. તેની વાત ફરી ક્યારેક.


બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણી કવરેજ કરનારો એક મહત્ત્વનો રીપોર્ટર હું બની ચૂક્યો હતો. જો કે અગાઉ કિધું તેમ મારૂ કામ તો માત્ર બાઇટ લાવવા પુરતું જ મર્યાદિત હતું. તેથી મેં એક ગુજરાતી દૈનિક માટે બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણી માટે ભૂતિયા નામે ગુજરાતીમાં અહેવાલ લખવાનું કામ સામેથી માંગીને લીધું. મારો અહેવાલ દરરોજ છપાતો એવું મારા પેપરનો સબએડિટર મને કહેતો. જો કે આ કામ માથે લીધા બાદ મને બિહારની અથવા તો પટનાની સમસ્યાનો ધીમેધીમે પરિચય આવવા માંડયો હતો.
શાંતિથી બેસીને અહેવાલ લખી શકું તેવું કોઇ સાયબર કૅફે પણ ન મળતું. મળે તો લાઇટ ન હોય. ઇન્ટરનેટ કનેકશન ધીમું. તેથી મેે ઓફિસમાં બેસીને ટાઇપ કરીને ન્યુઝપેપરમાં સીધો ફેક્સ કરવાનું શરૂ કર્યુ. તો બહાર ફેક્સ મશીનમાં પણ ભારે ગડબડ. કનેકશન ન મળે જેવી અનેક તકલીફો. તેથી અમુક દિવસો બાદ મે આ કામ માંડી વાળ્યું હતું.


પટનામાં અમને એક પ્રાઇવેટ કંપનીનો મોબાઇલ સીમકાર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો. જે પટનાની બહાર નીકળો તો બંધ થઇ જતો. બીએસએનએલનાં કાર્ડ ઓછા હોવાથી જો કોઇ રિપોર્ટર પટનાથી ઘણો દૂર જવાનો હોય તેમને જ આપવામાં આવતાં. તે પણ ઘણી મુશ્કેલી બાદ લાગતો. આ બધી પ્રાઇવેટ કંપનીઓ પટનાની બહાર ટાવર કેમ નથી લગાવતી તેવો સવાલ હું અશોકને પૂછતો તો તે મને કહેતો કે પટનાની બહાર ટાવર મુકવા માટે રંગદારી (ખંડણી કે હપ્તો) આપવી પડે. વળી અહિં એક કરતા વધારે ગુંડાઓની ટોળકી હોવાથી કંપનીઓ કોનેકોને હપ્તાઓ આપતી રહે. તેથી જ મોબાઇલ ટાવરો પટનાની બહાર નથી ચાલતા. મારા માટે આ તમામ વાતો નવાઈભરી હતી.


હું જ્યારે પટના વિધાનસભા ચૂંટણીનું કવરેજ કરવા બિહાર પહોંચ્યો ત્યારે ૨૦૦૪ નો ડિસેમ્બર મહિનો હતો. ટ્રેનમાંથી તો ચારે બાજુ લીલોતરી જ દેખાતી. તેથી ફરી પાછુ પછાત કેમ તે પ્રશ્ન ઉકેલવાનો તો બાકી જ હતો. અમને એક સારી ગણાતી હોટેલમાં ઉતારો આપવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ ઠંડીને કારણે મારુ મગજ જાણે બહેર મારી ગયું હોય તેવો ઘાટ હતો. હૉટેલમાં ગાદી ઓઢીને સૂઈ જતો તો પણ ઠંડી લાગતી. આખો દિવસ જાણે ઠંડી જ હોય તેવું લાગતું. તેથી મેં ઓમપ્રકાશને મારી આ સમસ્યા કહી. તેણે મને બજારમાંથી ‘ઇનર’  લાવવા કહ્યું તે પહેર્યા બાદ જાણે ચમત્કાર થયો હોય તેમ શરીરની તમામ સિસ્ટમ કામ કરતી થઈ ગઈ. પહેલી વખત ટીવી પર આવતી પેલી જાહેરાત ‘ઠંડી મેં ભી ગરમી કા અહેસાસ’ નો અર્થ મને સમજાયો. ઉત્તર ભારતમાં લોકો શા માટે ઇનર પર શર્ટ પહેરતા હોય તે મને સમજાયું.


હૈદરાબાદમાં પણ સાયકલ રિક્ષાઓ હતી. પરંતુ હૈદરાબાદનાં જે વિસ્તારમાં હું રહ્યો હતો. ત્યાં મે કદી આવી રિક્ષાઓ જોઈ નહોતી. તેથી પહેલી વહેલી સાયકલરિક્ષાની સવારી પણ મેં પટનામાં જ કરી. શરૂઆતનાં દિવસોમાં તો સાયકલ રિક્ષામાં બેસવું મને ઘણું વિચિત્ર લાગતું પણ ધીરેધીરે બીજો કોઈ પર્યાય પણ ન હોવાથી મારે પણ તે સ્વીકારવું પડ્યું. 
દિવસભર સાયકલ રિક્ષા ચલાવીને તેઓ માત્ર ૧૦૦ રૂપિયા કમાતા. વળી ઘણાની રિક્ષાઓ પણ ભાડાની હતી. તેઓ શા માટે ગુજરાતમાં ગમે તે કામ કરવા તૈયાર થઈ જતા તે મને ઘીમેધીમે સમજાતું હતું.


બિહાર અને ગુજરાતને સાંકળતી કોઈ સ્ટોરી મને મળી જાય તેની ફિરાકમાં હું રહેતો  પણ ભાગ્યે જો કોઈ સ્ટોરી મળી હતી. એક વખત આપણાં શંકરસિંહ વાધેલાએ સ્થાપેલી રાષ્ટ્રીય જનતા પાર્ટી (રાજપા) ની ટિકીટ પરથી ચૂંટાઈ આવેલા એક વિધાનસભ્યની માહિતી મને મળી. કંઇક ગુજરાત કનેકશન મળશે. પરંતુ એવું કંઇ જ ન્હોતું. વળી તે વિધાનસભ્યની છાપ પણ ભારે માથાભારે હતી. એટલું ઓછું હોય તેમ તે વિધાનસભ્યએ એ જ દિવસોમાં નિતિશ કુમારની પાર્ટીમાં જોડાવાની જાહેરાત કરતા મે તેના ઇન્ટરવ્યુ લેવાનું માંડી વાળ્યું હતું


(મુસ્લીમ વોટ બેંકને આકર્ષવા લાલું એ ગુજરાતથી બોલાવેલા ધર્મગુરૂઓ, લાલુ એક અભિનેતા, નક્ષલવાદીઓનાં ગામમાં, ૮૦૦ રૂપિયામાં બંદૂક, નલ મે પાની આતા હૈ, લાલુની પાછળપાછળ બાથરૂમમાં, બિહારના રસ્તાઓ, બિહાર તથા ગુજરાતની સરખામણી કરવાની સ્ટોરીમાં મળેલી નિષ્ફળતા.. જેવી અનેક વાતો મારી બિહાર યાત્રાનાં પાર્ટ ૨ માં)